«Абай жолы». Евгений Сидоркин 

 Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» романы халық эпопеясы деп аталады.  Бұл эпопеяда бүкіл халық тіршілігі, оның көп бұралаң тағдыры, мақсат-мүддесі, күрес-тартысы көрініс тапты.

Романның классикалық иллюстрациялары   — Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген өнер қайраткері, еліміздің аға буын график-суретшілерінің бірі Евгений Матвеевич Сидоркиннің жұмыстары болып табылады.

Суретші «Абай жолы» романын иллюстрациялауды екі мәрте қолға алған. Алғаш рет 1960 жылы ол қара және ақ линогравюра техникасында суреттер жазу барысында

«…Алғаш рет «Абайды» оқығаннан кейін, мен онда графика суретшісі үшін таусылмайтын мүмкіндіктерді көре білдім. Қазақ тарихына, ұлы ақынның шығармашылығы мен өміріне, роман авторының лирикалық, азаматтық, философиялық ойларына деген өз көзқарасын білдіру қажеттілігі туындады. Мұхтар Омарханұлымен бірге болашақ графикалық парақтардың түйіндік сәттері белгіленді. Мен өз суреттерімде Әуезовтің романының рухын көрсетуге тырыстым. Романның тілі, оның реализмі менен тақырыпқа таза шынайы көзқарасты талап етті. Мен таңдаған әдіс – линолеум бетіне түсірілген гравюра — менің ойымша, басып шығару әдісіне ең сәйкес келеді» — деп еске алды Сидоркин.

Образдарды іздеу процессі ұзаққа созылды. Сидоркин жүзден астам сурет нобайлары  мен эскиздер жасауға мәжбүр болды. Бұл жұмыстар үлкен ішкі қанықтылығымен ерекшеленеді. Жұмыстың сюжеттік негізіне сүйене отырып, Сидоркин түпнұсқа графикалық шешімдерді табады. Құнанбай  образы,  «Жұт» «Татьяна — Тоғжан әні» парақтары даусыз шығармашылық сәттіліктерге жатады.

Музей коллекциясында осы сериядан үш иллюстрациялық сурет сақталуда. Олардың бірі — киіз үй алдыңдағы түнгі көрініс, онда жарық пен көлеңкенің үйлесімділік ойыны сол кездегі жағдайдың атмосферасын жеткізіп тұр. Халық арасында тұрған Абай бейнеленген парақта  ақ-қара дақтардың қарама-қайшылығымен және төмен жылжыған ақ-қара сызықтар  қайғы-қасірет пен уайымды  белгілейді. Сондай-ақ аң аулау сәті бейнеленген үшінші линогравюра.

Суретшімен орындалған иллюстрациялар — қазақстандық өнер тарихына құнды үлес деп білеміз. Ең алдымен, бұл Абай Құнанбайұылының бейнесіне қатысты, сақталған бірнеше иконографиялық материалдар негізінде табиғи ұқсастығын сақтай отырып қалпына келтірілген. Керемет мәнерлілікпен бейнеленген.  Жұмысын аяқтап Әуезовтің мақұлдауын алғанымен, суретші өзінің жұмыстарына көңілі толмайды.

Он жылдан кейін Сидоркин тағы да «Абайға» оралады. Бұл жолы ол парақтарды автолитография техникасында орындайды және әлдеқайда күрделі мәселелерді шешеді, романның барлық бейнелі-көркемдік және стильдік құрылымымен туылған графикалық өнер туындысын жасайды.

Суретшімен «Қазақтар» деп аталған алғашқы кітаптың супербөлімі революцияға дейінгі Қазақстанның халық өмірі туралы әңгімелеу атмосферасын енгізеді. Біздің алдымызда өтіп  бара жатқан көптеген адамдардың бейнесі.  Суретші парақтың бүкіл жазықтығын адамдардың бет-әлпеттерін бейнелеу арқылы толтырады. Кеңістікті еркін қолдана отырып, ол кескінді бір-бірінің үстіне салады, бірақ форманы бұзбайды, өзінің алдыңғы жұмыстарындағындай керемет ракурстар мен ерекше қиықтарды іздемейді. Керісінше, ол әр адамды анықтауға тырысады, кейіпкерлерді, типтерді салыстырады. Біртұтас музыкалық шығармадағы жеке партиялар сияқты, литографияда адамның жеке басының әртүрлілігі күреске дайын адамдардың біртұтас ұмтылысына біріктіріледі.

Композицияның негізгі идеясы — халықтың санасын оның әлеуметтік маңызы мен күшін ояту.

Әуезовтің романы үлкен идеялар мен күрделі өмірлік қақтығыстарға толы және суретші әдеби шығармаға сәйкес келетін көп қырлы графикалық бейнелерді іздеді. Мәтінде тарихи, әлеуметтік немесе лирикалық аспектілерді бөліп көрсетуге болады, сонымен қатар иллюстрациялық суреттер бетінде  оларға сәйкес сызықтар нақты айқындалып белгіленген.

«Қасқырлар» — өзінің бай, ақымақтық ырықсыздығына қаһарлы олар  бір үйірге жиналған қасқырларға ұқсайды.  Суретші кейіпкерлерді аяусыз және ашық түрде бейнелейді,  оларды гротескке дейін жеткізеді, бірақ осы сюжеттік шекараны бұзбады.

Халық қаһарының қаһарлы күші – «Жатақтар» атты басқа парағының эмоционалды көңіл-күйі. Екі иллюстрация екі антипод ретінде бірге ойластырылған, онда шектен шыққан жауласумен және халық тағдырымен тығыз байланысты адамдар әрекеті көрініс тапқан.

«Қоныс аударушылар» автолитографиясы терең мағынаға ие. Алдыңғы парақтардағы сияқты, адамдардың психологиялық жағдайына назар аударылады. Қарттардың бір-бірімен даналық тілінде жайбарақат сөйлесуі арқылы құрылған диалогы  өте жұмсақ көрсетілген. Олардың рухани жақындығы, өзара сыйластығы, адами бірлігі сезіледі. Бұл сезім таза графикалық құралдар арқылы да берілген. Литография техникасын шебер меңгерген Сидоркин жапырақтың ерекше жарықтығының әсерін адамдардың жалпы психикалық тазалығы мен нұрға бөленген жағдайымен байланыстырады.

«Қара жиын» автолитографиясы көркем бейненің өткірлігімен ерекшеленеді. Қарт әйелдің еңкейген фигурасы үлкен қара құсқа ұқсайды. Ол өзінің қанаушыларына деген өшпенділік пен жеккөрушілік.

Сидоркин романның негізгі кейіпкерлеріне қатысты бірнеше портреттік парақтар салады. Қатыгез тиран, қатал әмірші – «Өлім жазасы» композициясында суреттелген. Басқа парақта — ықпалы мен билігін жоғалтқан қарт «Құнанбай».

Абайдың сүйіктісі бейнеленген парақтар лирикалық сарынға толы. Суретші оны екі жақты, екі түрлі жас және психикалық тұрғыдан бейнелеу арқылы кескіндейді.  Бірінші парақта «Тоғжан» — көңіліне кірбің түспеген, жас болмыс, ал екінші  парақта «Татьяна әні» — қайғы-қасіретке толы әйел образы.

Суретші Абайдың өзінде психологиялық күйзеліс кезінде суреттеген. Әсіресе «Әбіштің  қабірі алдында» атты  парақ бетінде. Абайдың жүзінен терең ой, ауыр толғаныстар оқылады.

«Аналар» автолитографиясында Абайдың әжесі, анасы мен әкесінің кіші әйелі бейнеленген, бірақ іс жүзінде композиция портреттің шекарасына қарағанда ауқымды. Әйелдердің образдары жинақтамалық мәнге ие. Парақтың құрылымы суретшінің  өз жұмыстарында жиі жүгінетін салыстыру принципіне негізделген. Ол бір уақытта үш әйел бейнесін, үш түрлі тағдырды ашады.

Суретші топтамадағы тұрмыстық сахналарды да ерекше түсіндіреді. «Бәйге», «Семейдегі базар», «Мелодия» сияқты парақтар сюжеттерінің барлық жанрлары тұрмыстық, күнделікті өмірден айырықша. Сидоркин көркем образды романтизациялайды, оны халық-ауыз — ертегілер, әндерге аударады.

Сидоркиннің «Абай жолы» романына арналған суреттерінің керемет қасиеттерінің  бірі —  композициялық құрылымдардың салыстармалығы және пластикалық аяқталуы. Сидоркин қолданатын көркемдік әдістердің өзіндік жүйесінің арқасында оның имиджді ерекше жалпылауға деген ұмтылысы, иллюстрациялар үлкен өмірлік сенімділікке ие.

Бұл суретшінің әдеби мәтінді терең оқуының нәтижесі ғана емес. Сидоркин қазақтың ұлы ағартушысы Абай Құнанбайұлының өмірімен және оның уақытымен байланысты үлкен тарихи  және табиғи материалдарды мұқият зерттеді. Сол үшін бірнеше рет Семей еліне барады. Сирек құжаттар, фотосуреттер, тұрмыстық заттар сақталған Абай мемориалдық музейінің экспонаттарымен толық танысып, музей жәдігерлерінің сансыз эскиздерін жасады.

Сидоркин қазіргі Семейдің бұрынғы тұрғындарын да суреттеген, олардан Абай дәуіріндегі адамдардың ұрпақтарының ерекшеліктерін іздеген. Көркемдік жалпылау өлшеміне қарамастан, әр суретте нақты бақылау процессі көрсетіледі. Бұл суреттеліп отырған адамдардың, олардың ым-ишара, киім кию мәнері көрінісімен берілген. Сидоркин тұрмыстық сәттерде сирек суреттеген, бірақ олар бар жерде дәл және бейнелі түрде анықталады.

Осылайша, тарихи кенептің жекелеген фрагменттері сияқты, Евгений Сидоркиннің  Мұхтар Әуезовтің  «Абай жолы» романына иллюстрациялар циклі тұтас көркем образдарды бейнелейді және тұтастай алғанда екі жүзжылдықтың шебі дәуіріндегі Қазақстан өмірінің жалпы бейнесін ашады.  Мұхтар Омарханұлы жұмысты «Қандай үлкен көлем! Сіз қалай байыпты орындағасыз! Сіз әрбір қадамды  менімен бірге жүріп өткенге ұқсайсыз!» -деп таң қала қабылдады.

«Абай жолы» романының иллюстрациялық суреттері үшін Шоқан Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлыққа ие болды.