2023 жыл — Қазақстанның білімін, мәдениеті мен әдебиетін дамытуға баға жетпес үлес қосқан көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, педагог және журналист — Жүргенов Темірбек Қараұлының туғанына 125 жыл.
Темірбек Жүргенов бар ғұмырын бай мен кедейсіз, барлық адам тең құқыққа ие жаңа өмір мен жаңа әлемді құруға арнады. Бұның өзі таңғаларлық, өйткені ол ауқатты отбасында дүниеге келген. Әкесі Қара мен атасы Қуанның жүздеген табын жылқылары болған жандар.
Темірбектің анасының аты – Жаншы. Ол өте сұлу, сымбатты болған екен, баласы десе ішкен асын жерге қоятын, оны ерекше еркелетіп Темірше деп атаған. Алайда, ұлы екі жасқа енді толғанда, ауырып, қайтыс болады. Әкесі екінші рет Кәмпит деген қызға үйленеді. Ол Темірбекті туған баласындай тәрбиелеп өсіреді. Темірбек талантты, алғыр және білімқұмар болып өскен. Алғырлығының арқасында ол екі кластық орыс-қазақ ерлер училищесіне оқуға түседі. Училищені бітірген соң, Уфадағы Жер өлшеу училищесіне түседі, бірақ Азамат соғысы басталып, оқуын аяқтай алмайды. Бұл білім алуға кедергі болған жоқ. 1923 жылы Темірбек Орынбор рабфак журналисті дипломын алды.
Темірбек Жүргенов ұлттардың рухани жақындасуында аударма ісін жоғары бағалады. Оның қатысуымен А. Пушкин, М. Лермонтов, Н. Гоголь, Л. Толстой, М. Горький және басқа да жазушылардың шығармалары қазақ тілінде жарық көрді.
Ол қазақтардың ауызекі және поэтикалық шығармаларының көптеген туындыларын, соның ішінде қазіргі қазақ ақындарының әндерін жинап, жазды. 1924 жылы ол 1936 жылы Мәскеудегі қазақ әдебиеті мен өнерінің бірінші онкүндігіне орай орыс және қазақ тілдерінде едәуір толықтырылып, редакцияланып, жарық көрген «Терме» атты Қазақстан ақындарының алғашқы әндер мен поэмалар жинағын шығарды.
Жүргеновтің еңбектерінде Қазақстанның революцияға дейінгі мәдениеті тарихының проблемалары көрініс тапты, Мұхит Мералиев, Біржан, Құрманғазы сияқты бірқатар халық ақындарының, композиторлардың шығармашылығына баға берілді. Алғашқылардың бірі болып ол XIV ғасырдағы аңызға айналған ақын-философ Асан-Қайғы поэзиясына бет бұрды.
1927 жылы Орта Азия мемлекеттік университетіне жолдама алды. Сонымен қатар, университетте оқып, Түркістан Республикасындағы Қазақ АССР өкілетті өкілінің міндетін атқарды. Қазақстан және Түркістан ОСК мүшесі болды. Орта Азия мен Қазақстанның ұлттық-мемлекеттік бөлінісі ісіне белсенді қатысты. Соңғы курста Ташкент қаласындағы Қазақ педагогикалық институтының ректоры болып тағайындалды. 1929 жылы Жүргенов Тәжік КСР Қаржы Халық Комиссары, 1930-1933 жылдары Өзбек КСР Халық ағарту Халық Комиссары, 1933-1937 жылдары Қазақ КСР Білім министрі болып тағайындалды. Халық комиссары лауазымында ол ұжымдастыру кезеңінде жіберілген өрескел қателіктерді түзетуге көп күш жұмсады.
Мәдени революция Темірбек Жүргеновтің есімімен байланысты. Халықтық білім беру саласында ол сауатсыздықты жоюға, мектептерді оқулықтармен және мұғалімдер кадрларымен жабдықтауға назар аударды. Оның табандылығының арқасында 1933-1934 жылдар аралығында Алматыда бірден алты ірі жоғары оқу орнының құрылысы басталды.
Темірбектің ұйымдастырушылық таланты қазақ ұлттық операсының (оның ішінде Қазақ музыкалық театрының), кино өнерінің, қазақ драматургиясының орасан зор дамуына ықпал етті.
Жүргенев халықтық таланттарды іздеп, оларға барлық жағынан қолдау көрсетіп, оқу мен жұмыс істеу үшін қажетті жағдайлар жасады. Мәселен, Қазақ КСР Халық суретшісі Әбілхан Қастеев, оның ұсынысы бойынша 30-шы жылдардың басында, ең көне этнограф-суретші Н.Г. Хлудовтың шеберханасына қабылданып, кейін өзінің талантын одан әрі жетілдіру үшін Мәскеуге оқуға жіберілді.
1937 жылы 2 тамызда білімді қазақ қоғамының қалыптасу таңында халық сүйген нарком қамауға алынды. Бұл жаңалық елдің барлық шығармашылық және педагогикалық қауымдастығын таң қалдырды. Шынында да, бастапқыда революцияны шын жүректен қабылдаған Жүргенов қоғамда болып жатқан өзгерістерге қуанды. Ол қарапайым халықтың білім алуға қол жеткізгеніне, жаңа әлемді ашып жақсы болашаққа ұмтылғанына риза болды. Бірақ ұжымдастыру басталған кезде ашаршылық та келіп, мешіттерді де жаба бастайды — Жүргенов осы реформаларға қарсы шыққандарды қолдады.
Т. Жүргенов 1938 жылы 25 ақпанда Алматыда атылады. Куәгерлердің айтуынша, Бұрындай маңындағы жерге, ақпан айы, түн ішінде жиырма қап әкелінген. Бұл қаптарда Алматы НКВД-сының қабырғасында атылғандардың денелері болатын. Солардың ішінде Т. Жүргеновтің де денесі болуы әбден мүмкін.
Бүгінгі таңда мұнда адамдар біздің мәдениетіміз бен біліміміздің қалыптасуына, дамуына зор үлес қосқан адамға құрмет көрсетуді қалап келеді.
